Część pierwsza

W dniu 3 listopada 1915 r. – W Kostrzynie (Fort Zorndorf oraz w Fort Gorgast) przebywała duńska-rosyjsko komisja Czerwonego Krzyża w składzie: Ekatherine. Samsonoff oraz kapitan Christian Ove Wilhelm von Späth.

Wcześniej w dniu 3 września 1915 r. delegaci zostali przyjęci na audiencji przez Jego Królewską Mość Króla Danii Chrystiana X. Podobnie Niemki, m.in. Hrabina Alexandrine von Üxküll-Gyllenband, która była przełożoną Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Hrabina była również jedną z niewielu niemieckich pielęgniarek, którym pod opieką Czerwonego Krzyża, pozwolono odwiedzać niemieckich jeńców wojennych z I wojny światowej w Rosji. Kilka dni później Rosjanki, które jako ostatnie przybyły do Kopenhagi, zostały przyjęte na audiencji przez Jej Królewską Mość Królową Danii Aleksandrę z Meklemburgii - Schwerin.

Raport brzmiał: 3. November 1915. Cüstrin (Fort Zorndorf), Offizierslager. Fort Zorndorf ist ein altes Fort in unmittelbarer Nähe der Stadt. Im Lager waren 159 russische Offiziere und mehrere Franzosen und Belgier. Die Unterbringung kann nur als sehr schlecht bezeichnet werden. Die Offiziere wohnen in verschiedenen von den Kasematten, die der Größe nach 15 bis 29 Bewohner haben, ja, in einem Raum im ersten Stock waren nicht weniger als 51. Die Räume sind alle dunkel, kalt und feucht, und, was die Verhältnisse noch verschlimmert, ist, daß weder elektrische noch Gasbeleuchtung ist, nur ganz einfache Petroleumlampen, die noch dazu in sehr geringer Anzahl vorhanden sind. Im Räume, wo 51 Offiziere zusammen wohnten, waren im ganzen sechs dergleichen Lampen. Um den Weg in den unbeleuchteten Korridoren überhaupt zu finden, mußte man stets Streichhölzer benutzen. Die Latrinen waren sehr schmutzig und schienen gar nicht für Offiziere eingerichtet zu sein. Die Küche war auch nicht proper anzusehen, und die Offiziere beklagten sich, daß das Essen nicht sauber zubereitet sei, und weder Quantität noch Qualität wären zufriedenstellend. Die Kantine ist sehr teuer uud nicht immer hinreichend niit Waren versehen. Das Eßgeschirr wurde im Hofe abgewaschen und für diese Arbeit wurden zwei Eimer voll warmes Wasser geliefert für 200 Offiziere. Das Wascharrangement war überaus schmutzig — keiu einziges Waschbecken war vorhanden. — Überhaupt überall Eindruck fehlender Sauberkeit. In einem der Räume ist die Kirche installiert, zur selben Zeit war hier Musikstube. Die Beleuchtung bestand aus einem sehr kleinen primitiven hölzernen Kronleuchter mit kleinen Weihnachtskerzen. Die tägliche Brotration von 300 Z bekommen die Offiziere einmal wöchentlich ausgeliefert, wobei selbstverständlich das Brot am Ende der Woche ganz trocken, ungenießbar ist. Oben auf einem der Fortwälle war Spazierplatz für die Offiziere — bei gutem Wetter geht es noch — aber bei trübem Wetter ist der Aufenthalt hier ganz unmöglich, da alle Schornsteine hier ganz wenig über der Oberfläche ausmünden, nur wobei alles voller Rauch ist, der nicht zum Einatmen geeignet ist. Post - und Lohnausgabe wie gewöhnlich. Die Offiziere können bis 30 A wöchentlich ausgezahlt erhalten. Sowohl Offiziere als Unteroffiziere und Soldaten schienen in ihrem Benehmen den gefangenen Offizieren gegenüber nichts weniger als höflich zu sein.

signé C. SAMSONOFF. - signé v. SPÄTH.

TŁUMACZENIE:

3 listopada 1915 r. Cüstrin (Fort Zorndorf), obóz oficerski. Fort Zorndorf to stary fort znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. W obozie przebywało 159 oficerów rosyjskich oraz kilku Francuzów i Belgów. Zakwaterowanie można określić tylko jako bardzo kiepskie. Oficerowie mieszkają w różnych kazamatach, których liczba mieszkańców waha się od 15 do 20; w jednym pokoju na pierwszym piętrze mieszkało nie mniej niż 51 osób. Wszystkie pokoje są ciemne, zimne i wilgotne, a sytuację pogarsza fakt, że nie ma tam ani oświetlenia elektrycznego, ani gazowego, jedynie bardzo proste lampy naftowe, których jest bardzo mało. W pomieszczeniu, w którym mieszkało 51 oficerów, znajdowało się łącznie sześć takich lamp. Aby odnaleźć drogę przez nieoświetlone korytarze, trzeba było zawsze używać zapałek. Latryny były bardzo brudne i najwyraźniej w ogóle nie były przystosowane do przyjmowania oficerów.

Kuchnia również nie wyglądała schludnie, a oficerowie skarżyli się, że jedzenie nie było odpowiednio przygotowane, że ani ilość, ani jakość nie były zadowalające. Stołówka jest bardzo droga i nie zawsze jest odpowiednio zaopatrzona w produkty. Naczynia myto na podwórzu, a do tej pracy dostarczono dwa wiadra ciepłej wody dla 200 oficerów. Pomieszczenie do prania było niezwykle brudne – nie było ani jednego zlewu. — Ogólne wrażenie braku czystości wszędzie. Kościół (kaplica) znajduje się w jednym z pomieszczeń, które było jednocześnie salą muzyczną. Oświetlenie stanowił bardzo mały, prymitywny drewniany żyrandol z małymi świecami bożonarodzeniowymi. Oficerowie otrzymują raz w tygodniu dzienną rację chleba wynoszącą 300 gr., choć oczywiście pod koniec tygodnia chleb jest zupełnie suchy i niejadalny.

Na szczycie jednego z murów fortu znajdowało się miejsce, w którym oficerowie mogli spacerować – przy dobrej pogodzie było to nadal możliwe – jednak przy pochmurnej pogodzie pozostanie tutaj jest zupełnie niemożliwe, ponieważ wszystkie kominy w tym miejscu kończą się bardzo nieznacznie nad powierzchnią. Wszystko jest pełne dymu, który nie nadaje się do wdychania. Rozkład stanowisk i wynagrodzeń jest taki sam jak zwykle. Oficerowie mogą otrzymywać pocztę oraz do 30 marek tygodniowo. Zarówno oficerowie, podoficerowie, jak i żołnierze (niemieccy) wydawali się być wszystkim, tylko nie uprzejmymi w swoim zachowaniu wobec pojmanych oficerów.

Cüstrin – Kostrzyn - Fort Gorgast

Według raportu: „...Znajdował się tu również kort tenisowy i kręgielnia. W obozie przebywali wyłącznie rosyjscy oficerowie, w sumie 140. Warunki zakwaterowania były tu znacznie lepsze niż w Forcie Zorndorf. Pokoje były jaśniejsze, większe, a w każdym z nich przebywało mniej osób. Było też oświetlenie elektryczne...“.

Podpisano: Ekatherine Samsonoff*. Podpisano: Kapitan C.O.W. von Späth**

Sprawozdania duńsko-rosyjskiej komisji z wizytacji obozów jenieckich w Niemczech z 1915 roku. Uwaga! Sprawozdania zostały złożone w języku francuskim przez w/w komisje, Duńskiemu Czerwonemu Krzyżowi z datą 22 listopada 1915 roku i opublikowane w Kopenhadze.

Są one reprodukowane w niezmienionej formie, również w języku niemieckim, w: Nr. 4351/16. U 5/2.

Berichte der dänisch-russischen Kommissionen zum Besuch der Gefangenenlager in Deutschland. 1915. E.Samsonoff, O. v. Späth, P. Kasem-Beg., Tvermoes, N. Orjewsky, Erik S.Henius. DAS DÅNISCHE ROTE – KREUZ, KOPENHAGEN.

W sprawozdaniu ujęto listę następujących delegatów duńskich: kapitan (w st. spocz.) C. Drechsel, pułkownik (w st. spocz.) S. Meyer i pułkownik (w st. spocz.) G. Muus do inspekcji niemieckich obozów jenieckich w Rosji. Delegatami do przeprowadzenia inspekcji obozów jenieckich w Niemczech zostali wyznaczeni:konsul Erik S.Henius; kapitan marynarki wojennej w st.spocz. Christian Ove Wilhelm von Späth oraz kapitan marynarki wojennej w st.spocz. Louis Tvermoes. Do towarzyszenia pierwszym trzem panom wybrano: hrabinę A. (Alexandrine)vo n Uexküll – Gylenband członkinię Czerwonego Krzyża, pannę M. von Walsleben oraz pannę E. von Passow. W inspekcji obozów jenieckich w Niemczech towarzyszyszyły tym trzem ostatnim panom: pani Natalie Orjewsky, pani Catherine (Ekatherine) Samsonoff (Samsonov) oraz panna Praskovia Aleksandrovna Kasem-Beg. Raport ukazał się drukiem w 1916 roku w Kopenhadze.

*Samsonowa Katarzyna Aleksandrowna (Elżbieta) – była żoną rosyjskiego generała kawalerii Aleksandra Samsonowa. Generał prawdopodobnie popełnił samobójstwo po przegranej bitwie pod Tannenbergiem (26-30 sierpnia 1914 r,) podczas I wojny światowej w lasach pod Wielbarkiem (niem. Willenberg).

Według innej wersji wydarzeń, generał zginął od pocisku artyleryjskiego. Z pomocą Międzynarodowego Czerwonego Krzyża odnalazła miejsce śmierci męża dopiero w 1916 roku. Miejsce grobu wskazała żonie miejscowa ludność, która wcześniej pochowała generała po bitwie, cyt. za Wikipedia: Aleksandr Wasiljewicz Samsonow.

**Kapitan korpusu oficerskiego marynarki duńskiej Christian Ove Wilhelm von Späth, został zwolniony ze służby w dniu 2 kwietnia 1914 roku ze „względów humanitarnych”. Otrzymał rentę z powodu złego stanu zdrowia. Podczas I wojny światowej został przedstawicielem Duńskiego Czerwonego Krzyża.

Katarzyna Samsonowa w ramach Duńskiego Czerwonego Krzyża wspólnie z kapitanem Christianem Ove Wilhelmem von Späth wizytowała obozy jenieckie oraz internowania: oficerów, podoficerów, szeregowych oraz osób cywilnych podległych III Korpusowi Armijnemu podczas I wojny światowej.

W październiku i listopadzie 1915 roku były to, m.in.: 22.10.1915 – Beeskow; 23.10.1915 – Gubin; 28.10.1915 – Frankfurt a.O.; 24.10.1915 – Krosno Odrz., 26.10.1915 – Cottbus; 27.10.1915 – Halbe (Brandenburgia); 28.10.1915 – Grünewald (Brandenburgia); Blankenburg brak daty; 29.10.1915 – Brandenburg (Brandenburgia); 30.10.1915 – Havelberg (Saksonia-Anhalt); 02.11.1915 – Bergerdamm (Brandenburgia); 03.11.1915 – Cüstrin – Kostrzyn (Fort Zorndorf); 03.11.1915 - Cüstrin – Kostrzyn - Fort Gorgast.

Kostrzyn - Cüstrin 1915. DELEGACI RZĄDU HISZPAŃSKIEGO Z WIZYTĄ W OBOZIE FORT ZORNDORF - FORT GORGAST W CZERWCU 1915 R.

Część druga

Sprawozdanie Ambasady Hiszpanii z wizyty jej delegatów w obozach Wurzburg (czerwiec 1915 r.) i Kustrin [Zorndorf] [czerwiec 1915 r.]. Sprawozdanie Ambasady Hiszpanii z wizyty jej delegatów w Guntiin (Fort Zorndorf) w czerwcu 1915 r.

RAPPORTS DES DÉLÉGUÉS DU GOUVERNEMENT ESPAGNOL SUR LEURS VISITES DANS LES CAMPS DE PRISONNIERS FRANÇAIS EN ALLEMAGNE 1914-1917. PRÉFACE DE M. J. QUIINOINES DE LÉON***. LIBRAIRIE HACHETTE ET G PARIS. BOULEVARD SAINT-GERMAIN. PARIS 1918., s. 9-10.

PRZEDMOWA Uważam za wielki zaszczyt przyjąć zaproszenie, skierowane do mnie, jako Chargé d'Affaires Hiszpanii w Paryżu, przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Francuskiej, aby napisać kilka linijek przedmowy do książki zawierającej Sprawozdania Delegatów Rządu Hiszpanii z wizyt w obozach jenieckich w Niemczech. Publikacja tych Sprawozdań sprawi wielką satysfakcję Hiszpanii, jej Królowi i Rządowi, a pochlebne oceny zawarte we wstępie, dotyczące intensywnej pracy, jaką te Sprawozdania reprezentują, oraz usług świadczonych francuskim jeńcom przez Przedstawicieli Hiszpanii, będą dla Członków Ambasady Jego Królewskiej Mości w Berlinie i Delegatów Hiszpanii, którym powierzono tę służbę, hołdem dla ich wysiłków.

***J. Quiîîones de Léon. Ministre plénipotentiaire. Chargé d'Affaires d'Espagne à Paris. Paris, Juillet 1918. J. Quinones de Leon. Minister Pełnomocny. Chargé d'Affaires Hiszpanii w Paryżu. Początkowo, jako attaché ambasady (1905), a następnie jako Pierwszy Radca (1914). W sierpniu 1918 roku został mianowany ambasadorem Hiszpanii w Paryżu.

CAMP DE CUSTRIN (BRANDENBURG) VISITE DE JUIN 1915 Composition du camp: FORT DE GORGAST FORT DE ZORNDORF. WIZYTA W OBOZIE CUSTRIN (BRANDENBURGIA) W CZERWCU 1915 R. Skład obozu: FORT GORGAST FORT ZORNDORF, s. 9-10.

Officiers Soldats Totaux: Oficerowie i Żołnierze Razem:

Fort de Zorndorf: Français: 36 - Officiers ; 4 – Soldats; Russes: 179 - Officiers; 28 – Soldats; Anglais 1 Officiers.

Fort de Gorgast: Français: 48 - Officiers ; 5 – Soldats; Russes: 101 - Officiers; 25 – Soldats.

Dans les deux forts, 365 officiers et 62 soldats furent internés. Au total, 427 prisonniers de guerre furent faits.

Fort Zorndorf: Francuzi: 36 oficerów; 4 żołnierzy; Rosjanie: 179 oficerów; 28 żołnierzy; Brytyjczycy: 1 oficer. Fort Gorgast: Francuzi: 48 oficerów; 5 żołnierzy; Rosjanie: 101 oficerów; 25 żołnierzy.

W obu fortach internowano: 365 oficerów oraz 62 żołnierzy. Razem 427 jeńców wojennych.

„ Te dwa forty, pierwszy na południe, a drugi na północ od Custrin, są zadziwiająco podobne. Uwięzieni oficerowie są zakwaterowani w kazamatach, których główną wadą jest brak światła dziennego i niewystarczające oświetlenie sztuczne. W Gorgast panuje oświetlenie elektryczne, podczas gdy więźniowie w Zorndorf muszą się zadowolić lampami naftowymi. Ci panowie mieszkają w pokojach, które w zależności od wielkości mieszczą od 6 do 30 łóżek, z których niektóre są łóżkami piętrowymi.

Pościel jest standardowa, a panowie mogli sami zaopatrzyć się w wełniane materace, ale pościel jest zmieniana rzadko, niż raz w miesiącu.

Nie znalazłem śladu zamykanych szaf, komód ani innych mebli, które zgodnie z przepisami dotyczącymi zamykanych szaf i innych mebli są udostępniane więźniom-oficerom. Z drugiej strony, umywalki, zwłaszcza w obozie Gorgast, są szczątkowe; niestety, w obozie Zorndorf, gdzie brakuje wody, więźniowie mogą korzystać z niej bardzo rzadko. Z tych samych powodów latryny w tym ostatnim obozie pozostawiają wiele do życzenia pod względem higienicznym. Nie ma stołówki; ci panowie jedzą posiłki w barakach, co dodatkowo zwiększa przeludnienie spowodowane wspomnianym brakiem mebli. Posiłki kosztują 1 markę dziennie, a kolacja była przedmiotem powszechnych skarg z powodu jej braku. Należy również zaznaczyć, że stołówka w obu magazynach jest wyjątkowo szczątkowa. Opiekę medyczną w każdym z obozów zapewniają rosyjski lekarz wojskowy (jeniec) oraz niemiecki lekarz wojskowy, który odwiedza obóz cztery razy w tygodniu. Chorzy są ewakuowani do szpitala wojskowego w mieście. Ponieważ kazamaty otoczone są murami, władze niemieckie zezwalają więźniom na kilkugodzinne spacery po fortyfikacjach każdego dnia, a nawet na spacery po lesie pod nadzorem wartowników. Komendant obozu Zorndorf zapewnił odwiedzających, że pod pewnymi gwarancjami więźniowie wkrótce będą mogli kąpać się w Odrze. Relacje między więźniami a strażnikami w Zorndorfie są generalnie doskonałe. W Gorgast więźniowie, choć uznali doskonałą poprawność niemieckich oficerów, skarżyli się na brak rozwagi ze strony niektórych podoficerów. Ogólnie rzecz biorąc, można powiedzieć, że obiekty zostały wykorzystane w najlepszy możliwy sposób, ale pomimo godnych pochwały wysiłków władz niemieckich, nadal są one niewystarczające do zakwaterowania więźniów-oficerów. Sędzia przychodzi zawsze, gdy jest to konieczne. Komendant głęboko ubolewa, że stołówka jest w takim stanie i została całkowicie zdezynfekowana osiem dni temu. Chorzy oficerowie są przenoszeni do innego obozu; 18 zostało już przeniesionych, a 6 kolejnych zostało zarekomendowanych dowództwu generalnemu do przeniesienia do innego obozu. Jeśli przedmioty, których opakowania noszą francuskie barwy, są konfiskowane, to ponieważ praktyka ta rozpoczęła się we Francji ze szkodą dla niemieckich jeńców. Dowódca rozważy kwestię przeniesienia izby chorych, chociaż pomieszczenia, w których się obecnie znajduje, są najlepiej wyposażone, jakie widział.

Na 10 oficerów przypada jedna izba. W opinii niżej podpisanego delegata, wysoce pożądane jest, aby ten system represji ustał jak najszybciej, zwłaszcza w odniesieniu do usług prysznicowych, opieki stomatologicznej i nadmiernego przeludnienia”.

Wybrana literatura:

Orłow Aleksander, OFICERSKI OBÓZ JENIECKI TWIERDZY KOSTRZYN NAD ODRĄ 1914-1918. FORT ZORNDORF/SARBINOWO-FORT GORGAST.

Powyższe opracowanie zostało ogłoszone drukiem w pracy zbiorowej „FORTY – JEŃCY – MONETY. PASJONACI O TWIERDZY KOSTRZYN pod red. W. D. Brylla, B. Mykietowa i M. Tureczka” wydanej przez Księgarnię Akademicką Zielona Góra 2011.

Plan fortu znajduje się w wielu wydawnictwach oraz na stronie Muzeum Twierdzy kostrzyn, m.in.: Die Festung Heft, Küstrin /Kostrzyn Frank Gosch, Martin Rogge, Volkmar Braun 1999. Przetłumaczonym przez Zbigniewa Czarnucha na j.polski i dostępnej pod tytułem: Kostrzyń: miasto-twierdza i forty twierdzy pierścieniowej.

RAPPORTS SUR LES VISITES DES CAMPS DE PRISONNIERS EN RUSSIE ET EN ALLEMAGNE. PAR DES DÉLÉGATIONS DE LA CROIX ROUGE DANOISE. COPENHAGUE 1916, s.38., w: BERICHTE UBER DIE BESICHTIGUNG DER GEEANGENENPLÅTZE IN DEUTSCHLAND UND IN RUSSLAND DURCH ABORDNUNGEN DES DÅNISCHEN ROTEN KREUZES, s. 38 – 39. s. 85–86, w: nr 4351/16. t. 5/2.

Sprawozdania z kontroli miejsc obozów jenieckich w Niemczech i Rosji przeprowadzonych przez departamenty DUŃSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA, Kopenhaga 1916, s. 38-39.

Kundgørelser for Søværnet. Ogłoszenia Ministerstwa Marynarki Wojennej. Rok 1914. Kopenhaga (Kjøbenhavn) 1915, s. 35.

Opracował Józef Piątkowski